Wielkopolski Krzyż Powstańczy (1946, 1957-1999)

Tadeusz Jeziorowski

Wielkopolski Krzyż Powstańczy, pierwsze z dwóch odznaczeń o tej nazwie, został ustanowiony dekretem Krajowej Rady Narodowej w 1946 r. wraz ze Śląskim Krzyżem Powstańczym. Oba miały być nadawane na takich samych zasadach. W życie wszedł jednak tylko dekret o Śląskim Krzyżu Powstańczym, a z realizacji Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego władze komunistyczne wycofały się ze względów politycznych. Dekret KRN o jego ustanowieniu nie został opublikowany, choć wizerunek krzyża przedstawiono w prasie. Drugi Wielkopolski Krzyż Powstańczy został ustanowiony dopiero dekretem Rady Państwa PRL w 1957 r.

Z pierwszą propozycją ustanowienia Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego wystąpił do Krajowej Rady Narodowej powstały w 1946 r. Związek Powstańców Wielkopolskich z 1918/19 r. Znane są dwa projekty odznaczenia.

Wcześniejszy, przedstawiał biało emaliowany krzyż równoramienny o poszerzonych końcach ramion, mający pośrodku strony licowej w kole, na tle wschodzącego słońca, „Orła Bolesławowskiego”. Pod tym enigmatycznym, nie mającym żadnych odniesień historycznych określeniem, krył się polski orzeł pozbawiony przez „ludowe” władze korony. Na odwrotnej stronie krzyża miały być litery „KRN” (skrót nazwy Krajowa Rada Narodowa) otoczone wieńcem wawrzynowym i daty: na lewym ramieniu „1918-19”, na prawym „1939”, na dolnym „1945”. Do krzyża przewidziano czerwoną wstążkę, co było niewątpliwym nawiązaniem do nadawanych przed wojną odznak powstańczych (Powstańca Broni, Powstańca Zasługi oraz Wojaka) spopularyzowanych przez Towarzystwa Powstańców i Wojaków działające na terenie wojskowych Okręgów Korpusów Nr VII i VIII, a obejmujących Wielkopolskę i Pomorze w ówczesnych granicach.

Według drugiego projektu, zaprezentowanego na łamach prasy w styczniu 1947 r., miał to być także krzyż równoramienny o poszerzonych końcach, tym razem obramowanych ramion, ale wykonany z brązu. Na stronie licowej pośrodku miał biało emaliowanego orła bez korony w trójkątnej, czerwono emaliowanej tarczy, przesłaniającej środkową część widniejącego na ramionach pionowych miecza rękojeścią do góry. Na ramionach poprzecznych umieszczono daty „1918-1919” i „1939-1945”. Odwrocie bez emalii, na tarczy inicjały „KRN” nad rokiem ustanowienia „1946”, na ramionach poprzecznych napisy: „BOJOWNIKOM”, „WIELKOPOLSKI” (reminiscencja napisu z przedwojennego Krzyża Niepodległości, na którym był w brzmieniu: „Bojownikom Niepodległości”). I w tym projekcie krzyż miał być noszony na wstążce czerwonej, ale z ciemnoniebieskimi brzegami, a przez środek biegł jeszcze ciemnoniebieski pasek z białymi prążkami po bokach.

Wielkopolski Krzyż Powstańczy ustanowiony według tego drugiego projektu dekretem KRN z 8 października 1946 r. jednego dnia wraz ze Śląskim Krzyżem Powstańczym, miał być tak jak i on nadawany obywatelom nieskazitelnego charakteru, biorącym czynny udział w Powstaniu Wielkopolskim oraz tym, którzy w okresie działań wojennych od września 1939 do stycznia 1945 swą walką i pracą w organizacjach konspiracyjnych przyczynili się do utrzymania ducha oporu i walki z okupantem lub bezpośrednio pomagali w oswobodzeniu Wielkopolski. Nie były to zatem kryteria ograniczające nadawanie krzyża tylko do Powstańców Wielkopolskich z lat 1918-1919, ale w zamierzeniu mogli go otrzymać także działacze konspiracji z lat II wojny światowej, choć ze sformułowania w informacji prasowej wynikało, że w obu przypadkach zasługi dotyczyły „b. powstańców”.

Mimo tego poszerzenia zakresu czasowego uprawniającego do otrzymania krzyża, jego nazwa jednoznacznie była kojarzona z Powstaniem Wielkopolskim 1918/1919 r. Zwycięskie powstanie Wielkopolan, będąc przykładem solidaryzmu wszystkich stanów w tak oczywisty sposób przeczyło jednak propagowanej oficjalnie walce klas, że ze względów ideologicznych wstrzymano się od wprowadzenia krzyża w życie. Na dziesięć lat zapadło milczenie nie tylko na temat odznaczenia za Powstanie – milczano przede wszystkim o samym Powstaniu. Warto tu jednakże dodać, że choć nie wyprodukowano odznak krzyża wzoru KRN z roku 1946, znane są, powstałe przypuszczalnie wówczas, jego miniatury. Bite tylko w brązie, z kółkiem do zawieszenia na nie zachowanych, a może nigdy nie wykonanych wstążeczkach, swym jednakowym wyglądem wskazują, że prawdopodobnie był to wyrób jednego z zakładów grawerskich i to powstały na podstawie wizerunku z prasy. I trzeba było dopiero przełomu październikowego z 1956 r., by Powstańcy Wielkopolscy mogli znowu upomnieć się o swoje uznanie oraz o Wielkopolski Krzyż Powstańczy.

Czerwcowe powstanie 1956 roku odbiło się szerokim echem w całym kraju. Dla nowej ekipy partyjnej Poznań był zbyt ważnym ośrodkiem, by nie spróbować okazać „ludzką twarz socjalizmu”, w którego imieniu dopiero co premier rządu PRL publicznie groził odrąbywaniem rąk. Do stolicy Wielkopolski, na po raz pierwszy po latach zorganizowane oficjalne obchody, przyjechał w 38. rocznicę wybuchu powstania grudniowego Przewodniczący Rady Państwa PRL Aleksander Zawadzki. W jego wystąpieniu 27 grudnia 1956 r. podczas akademii w auli uniwersyteckiej wypełnionej licznie zgromadzonymi powstańcami, padły słowa dokładnie tłumaczące powód nagłego przypomnienia „zapomnianego” Powstania Wielkopolskiego:

Ojczyźnie naszej potrzebne są Wasze gorące serca, potrzebna jest Wasza niezłomna wola, potrzebna jest Wasza ofiarność, Wasz patriotyzm. Tyle, że ten apel poprzedził całkiem jednoznacznym stwierdzeniem: Dziś bardziej niż kiedykolwiek trzeba nam odwołać się do patriotycznych uczuć i patriotycznych tradycji naszego narodu. Kraj nasz, mimo poważnych osiągnięć planu 6-letniego, znalazł się w trudnej sytuacji gospodarczej. […] Wielkopolska jest dzielnicą, która odgrywa doniosłą rolę w naszej gospodarce narodowej. […] Wielkopolska posiada najwyższą w kraju kulturę rolną, jest najbogatszym śpichlerzem Polski Ludowej. […] Powiem wprost: jest dziś sprawą wielkiej, gospodarczej i moralno-politycznej wagi, by województwo poznańskie, jego klasa robotnicza, chłopstwo, inteligencja, dorosła młodzież stały niezłomnie w pierwszych szeregach tych pozytywnych i twórczych sił społecznych Polski Ludowej. […] Niech w pierwszych szeregach pracowników i bojowników […] stają ofiarnie i niezachwianie powstańcy wielkopolscy.

Wcześniej, zabrzmiała krótka partyjna samokrytyka: Trzeba przyznać, że […] w Polsce Ludowej nie od razu doszliśmy do należytej oceny Powstania Wielkopolskiego, po czym padły ważne słowa stwierdzenia, że gdy Związek Bojowników o Wolność i Demokrację wystąpił z odpowiednią inicjatywą, spotkała się ona z pełnym poparciem najwyższych władz naszego państwa. Wyrazem tego poparcia było w szczególności uchwalenie przez Radę Państwa dekretu o „Wielkopolskim Krzyżu Powstańczym”. Po dziesięciu latach był to pierwszy oficjalny sygnał o powrocie do idei wprowadzenia krzyża upamiętniającego powstanie Wielkopolan, które nareszcie uzyskało uznanie czynników partyjnych: Obywatele i Towarzysze! […] Tegorocznym obchodem tej rocznicy uroczyście stwierdzamy, że Powstanie Wielkopolskie zalicza się do chlubnych tradycji walk ludu polskiego o społeczne i narodowe wyzwolenie.

Tego samego dnia, na narożniku poznańskiej kamienicy przy zbiegu ulic Ratajczaka i 27 Grudnia, w miejsce przedwojennej tablicy poświęconej pierwszemu poległemu powstańcowi, Franciszkowi Ratajczakowi, a zniszczonej przez okupantów niemieckich, odsłonięto wreszcie nową tablicę. Istnieje do dziś i widnieje na niej Wielkopolski Krzyż Powstańczy niemal dokładnie wzoru KRN z 1946 r. Różni się datami: są tylko lata 1918-1919.

Wbrew informacji A. Zawadzkiego, o jakoby już ustanowionym odznaczeniu, „Wielkopolski Krzyż Powstańczy”, z nazwą pierwotnie pisaną w cudzysłowie, został ustanowiony dopiero dekretem Rady Państwa PRL z 1 lutego 1957 r. Dekret ogłoszono w Dzienniku Ustaw Nr 10 z 16 lutego 1957 r. poz. 43 i z tą datą wszedł w życie. Z dnia 1 lutego pochodzi również uchwała Rady Państwa o statucie krzyża, opublikowana w Monitorze Polskim Nr 13 poz. 91, ogłoszonym 19 marca 1957 r.

Krzyż ustanowiono w celu nagrodzenia zasług uczestników powstania wielkopolskiego 1918/1919 r., którzy z bronią w ręku lub w inny aktywny sposób uczestniczyli w walkach przeciw zaborcom niemieckim. Krzyż można było także nadać pośmiertnie. Miano uwzględniać pracę i postawę społeczną osoby przedstawionej do odznaczenia, a wnioski o nadanie przedstawiały Radzie Państwa naczelne władze organizacji politycznych i społecznych oraz prezydia wojewódzkich rad narodowych. Przepis o uwzględnieniu „postawy społecznej” był wyraźną selekcją powstańców, istotny był tu, jak to określano w ankietach personalnych, „pozytywny stosunek do rzeczywistości” kandydatów do odznaczenia.

Wkrótce ustawa o orderach i odznaczeniach z 17 lutego 1960 r. zamieszczona w Dzienniku Ustaw Nr 10 poz. 66 obowiązująca od dnia ogłoszenia, tj. 29 lutego 1960 r., określiła, że Wielkopolski Krzyż Powstańczy stanowi nagrodę dla osób, które brały udział w walkach przeciw zaborcom niemieckim w powstaniu wielkopolskim 1918-1919, nie precyzując rodzaju tej walki. Nazwę odznaczenia zapisano już bez cudzysłowu, jednocześnie uchylono przepisy poprzednie. Stąd informacja w oficjalnym, Internetowym Systemie Aktów Prawnych, określająca status dekretu z 1957 r. jako nieobowiązujący – przyczyna nieustalona, budzi zdziwienie.

Krzyż ustanowiony w 1957 r. ma zbliżony kształt i wykonanie, jak w projekcie drugim z 1946 r. Jest w kolorze brązu, równoramienny, o poszerzonych i z obramowaniem ramionach, z wizerunkiem miecza na licu, ale tarczkę ma okrągłą i okoloną wieńcem z liści dębowych, a na ramionach poprzecznych są tylko daty „1918” i „1919”. Różni się odwrocie: na skrzyżowaniu ramion widnieją inicjały „PRL” (Polska Rzeczpospolita Ludowa) okolone napisem dwoma łukami, górnym i dolnym – „POWSTAŃCOM”, „WIELKOPOLSKIM”. Projektantami krzyża byli poznańscy artyści, Józef Drygas (1921-1988) ówczesny plastyk okręgu ZBoWiD, pomysłodawca odznaki krzyża i Eugeniusz Rosik (1926-1996), który opracował liternictwo.

Krzyż o wymiarach ok. 36 x 36 mm, wysokości wraz z uszkiem do zawieszenia ok. 40 mm, ma zawieszenie z drucianego kółka grubości 1 mm i średnicy ok. 10 mm. Zawieszany jest na wstążce z ciemnoniebieskiego rypsu jedwabnego szerokości 34 mm z dwoma amarantowymi prążkami szerokości 2 mm, w odległości 2,5 mm od brzegów. Według J. Drygasa, kolory wstążki były pierwotnie nawiązaniem do – jak uważał – niebieskiej barwy miejskiej Poznania oraz amarantu wypustek na zapamiętanych przez niego z dzieciństwa mundurach powstańców z 1863 r. Ostatecznie, po przedstawieniu projektu władzom ZBoWiD w Warszawie, za sugestią Kazimierza Rusinka, sekretarza generalnego ZBoWiD, przyjęto ciemnoniebieską barwę wstążki. Warto zauważyć, że te same barwy – granatową z amarantowymi paskami, miała wstążka projektowanego jeszcze przed wojną Krzyża Pamiątkowego Powstania Wielkopolskiego 1918/19, planowanego z inspiracji ówczesnego Związku Weteranów Powstań Narodowych.

Odznaki Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego wykonywała wyłącznie Mennica Państwowa w Warszawie, bijąc je w tombaku patynowanym na brąz, polerując lekko elementy wypukłe, co w efekcie rozjaśniało obramowanie ramion, miecz, wieniec i napisy. Emaliowano tylko tarczkę na licu (czerwień przejrzysta) i orła (biel), a całość zabezpieczano lakierem. Krzyże wręczano w pudełkach w oprawie introligatorskiej różnej barwy, z tłoczonym na wieczku złotym wizerunkiem godła państwowego, a później tylko z wyciskiem, bez złocenia. Legitymacje drukowano według ujednoliconego wzoru do odznaczeń państwowych, na białym kartonie o wymiarze 10 x ok. 14 cm (po złożeniu 10 x 7,5 cm), w okładce książeczkowej introligatorskiej czerwonej z godłem państwowym tłoczonym jak na pudełku, przy czym czerwień z czasem przyciemniono, nadając jej odcień wiśniowy. Na drukowanym blankiecie wpisywano tylko numer legitymacji, datę, nazwisko, imię i imię ojca odznaczonego. Podpis wystawcy odciskano pieczątką faksymilową.

Po odzyskaniu suwerenności i przywróceniu państwu nazwy Rzeczpospolita Polska, uchylono ustawę o orderach i odznaczeniach z 1960 r., a ogłaszając ustawę z dnia 16 października 1992 r. Przepisy wprowadzające ustawę o orderach i odznaczeniach, uchylające przepisy o tytułach honorowych oraz zmieniające niektóre ustawy (Dziennik Ustaw Nr 90 poz. 451), jej art. 7 z dniem 8 maja 1995 r. uznano za zakończenie nadawania na podstawie dotychczas obowiązujących przepisów m. in. Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego. Ostatecznie data ta ustawą z 22 czerwca 1995 r. (Dz. U. Nr 83 poz. 419) ogłoszoną 19 lipca 1995 r., została przesunięta na 8 maja 1999 r. z mocą obowiązującą od 9 maja 1995 r.

Na odznakach Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego nadawanego w odrodzonej Polsce przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, inicjały „PRL” zostały zastąpione inicjałami „RP”.

Najwcześniejszą datą występującą na legitymacjach do Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego jest dzień 27 sierpnia 1957 r., co miało związek z planowanymi pierwszymi odznaczeniami 12 października 1957 r. w Dniu Wojska Polskiego, obchodzonym w rocznicę bitwy pod Lenino. Na uroczystości do Poznania zaproszono przewodniczącego Rady Państwa A. Zawadzkiego, ale do nich nie doszło i pierwsze krzyże wręczał Kazimierz Rusinek, sekretarz generalny ZBoWiD, dopiero podczas obchodów 39. rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego w dniach 26-27 grudnia 1957 r. Ogłoszono wówczas pośmiertne nadanie krzyża Franciszkowi Ratajczakowi, pierwszemu poległemu Powstańcowi Wielkopolskiemu. Istnieje rozbieżność między datacją pierwszych legitymacji, a rzeczywistym dniem powzięcia pierwszej uchwały przez Radę Państwa o odznaczeniu. Choć dotyczyła tych samych osób, uchwała datowana jest dopiero 6 grudnia 1957 r.

Ostatnie nadanie miało miejsce postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 kwietnia 1999 r., a więc wydanym tuż przed oficjalnym, ustawowym zakończeniem nadań Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego. Było to po blisko 42 latach od ustanowienia krzyża.

Należy jeszcze wyjaśnić, kogo określano Powstańcem Wielkopolskim. Ustanawiając w 1930 r. Krzyż i Medal Niepodległości, wysokie odznaczenie wojskowe licznie nadane m. in. za udział w Powstaniu Wielkopolskim, władze Rzeczypospolitej uznały jako jego cezurę dzień 17 stycznia 1919 r. – ogłoszenie przez Dowództwo Główne w Poznaniu poboru trzech roczników. Przymusowy pobór w oczywisty sposób zmienił dotychczasowy ochotniczy charakter służby, którą podjęli powstańcy 27 grudnia 1918 r. Sugerowane w 1937 r. przez władze Związku Weteranów Powstań Narodowych RP 1914-1919 przesunięcie tej cezury na dzień 18 lutego 1919 r., tj. dzień wstrzymania działań na skutek rozejmu w Trewirze, nie zostało uznane i do końca II Rzeczypospolitej za Powstańców Wielkopolskich oficjalnie uważano ochotników uczestniczących w walce zbrojnej o wyzwolenie Wielkopolski do 17 stycznia 1919 r. Część z nich nie przerwała swej służby w roku 1919 i nadal pozostała w szeregach zorganizowanych Wojsk Wielkopolskich, istniejących odrębnie do 20 sierpnia 1919 r. Mundur wielkopolski z charakterystyczną rozetką w kształcie trefla na lewej kwaterze czapki, utożsamiono z czasem z mundurem powstańczym, który w rzeczywistości nie istniał. Czapka z treflem stała się wręcz godłem licznych Towarzystw Powstańców i Wojaków.

Po drugiej wojnie światowej, a zwłaszcza po wreszcie oficjalnym uznaniu w 1956 r. przez władze komunistyczne Powstania Wielkopolskiego, ten dualizm pojęć – powstaniec–ochotnik czy żołnierz Wojsk Wielkopolskich, zatarł się jeszcze bardziej. Przy postawionym w Poznaniu w 1965 r. pomniku upamiętniającym Powstanie Wielkopolskie, stojące przy nim postaci symbolizujące powstańców przedstawione są w mundurach żołnierzy Wojsk Wielkopolskich.

Władze ZBoWiD, jedynej dopuszczonej od 1949 r. organizacji kombatanckiej zrzeszającej m. in. Powstańców Wielkopolskich, przyjęły założenie występowania o odznaczenie Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym wyłącznie swoich członków. Ilu powstańców pozostało poza tą organizacją, ilu nie doczekało odznaczenia nawet pośmiertnego oraz ilu wśród odznaczonych było powstańców-ochotników, a ilu żołnierzy Wojsk Wielkopolskich utożsamionych z powstańcami, to osobny temat. Lista odznaczonych Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym może być zachętą do dalszych badań.

Literatura uzupełniająca:

T. Jeziorowski, „Niezrealizowany projekt krzyża za Powstanie Wielkopolskie 1918/19 r. [w:] Biuletyn Numizmatyczny, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, Nr 5 (123), Warszawa, maj 1977, s.84-87;

T. Jeziorowski, „Wielkopolski Krzyż Powstańczy” [w:] Studia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego, cz. VIII, Muzeum Narodowe w Krakowie, Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy, Kraków 1982, s. 125-135;

T. Jeziorowski, „Wielkopolski Krzyż Powstańczy – dwukrotne narodziny” [w:] Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Wybrane aspekty z perspektywy 90 lat. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej „90 rocznica Powstania Wielkopolskiego 1918-1919” Poznań, 17 grudnia 2008 r., Redakcja naukowa Janusz Karwat, Poznań 2008, s. 197-210;

T. Jeziorowski, „Za męstwo, odwagę i poświęcenie. Jak na tle innych czynów zbrojnych wypada bilans uhonorowania zasług za walkę w Powstaniu Wielkopolskim?” [w:] Powstanie Wielkopolskie, Zeszyt 5, 90. rocznica wybuchu Powstania Wielkopolskiego, Bezpłatny dodatek do poznańskiego wydania „Gazety Wyborczej” z 3 grudnia 2008 r., s. 2-4.

Dekret o ustanowieniu Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego z 1 lutego 1957 r. (źródło: ISAP)

Statut Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego (źródło: ISAP)